«Ιωάννης Καποδίστριας: Ένας Έλληνας που επέστρεψε χωρίς προϋποθέσεις»: 193 χρόνια από τη δολοφονία του Κυβερνήτη της Ελλάδας
Στις 29 Σεπτεμβρίου 2024, ο Νικόλαος Μπουμπάρης, Πρόεδρος του Συνδέσμου Φιλολόγων Αργολίδας (ΣΦΑ) εκφώνησε λόγο στον Ιερό Ναό Αγίου Σπυρίδωνος για τη συμπλήρωση 193 χρόνων από τη δολοφονία του Έλληνα που επέστρεψε χωρίς προϋποθέσεις.
Σεβασμιότατε,
Σεβαστοί Πατέρες,
Αξιότιμες Κυρίες και Αξιότιμοι Κύριοι εκπρόσωποι των θεσμών της Γ’ Ελληνικής Δημοκρατίας σε εθνικό και τοπικό επίπεδο,
της Κυβερνήσεως, της Βουλής των Ελλήνων, της Αυτοδιοίκησης, της Δικαιοσύνης, των Ενόπλων Δυνάμεων και των Σωμάτων Ασφαλείας, της Εκπαιδεύσεως, του Πολιτισμού,
Εξοχότατε Κύριε Πρέσβη της Ελβετικής Συνομοσπονδίας,
Εξοχοτάτη Κυρία Πρέσβειρα της Δημοκρατίας της Σλοβενίας,
Κύριε Πρόεδρε της Ιονικής Ακαδημίας,
Εκλεκτοί προσκεκλημένοι,
Κυρίες και κύριοι,
Αγαπητά μας παιδιά,
στεκόμαστε με ευλάβεια σήμερα εδώ, 193 χρόνια μετά τη δολοφονία του μεγαλύτερου Νεοέλληνα σύμφωνα με τον συντοπίτη μας Παναγιώτη Πασπαλιάρη ή του τέλειου θαύματος λανθασμένης ξεροκεφαλιάς, αν προτιμάτε την κρίση του Μέττερνιχ, του σύγχρονου μεγάλου αντιπάλου του ευγενούς Κερκυραίου.
Βαρύ το φορτίο που κλήθηκα να μεταφέρω. Πώς να μιλήσω για τον Καποδίστρια αποφεύγοντας να επιδοθώ σε μια ανιαρή αγιογραφία, σε έναν χείμαρρο επαίνων για τον άνθρωπο και το έργο του;
Για τον λόγο αυτό, επιτρέψτε μου να ξεκινήσω με το γνωστό απόσπασμα του Τερτσέτη, όπου καταγράφονται οι πρώτες εντυπώσεις του Κυβερνήτη, μόλις έφτασε στην Ελλάδα.
«Είδα πολλά εις την ζωή μου, αλλά σαν το θέαμα όταν έφθασα εδώ εις την Αίγινα δεν είδα τι παρόμοιο ποτέ, και άλλος να μην το ιδεί… ‘‘Ζήτω ο κυβερνήτης, ο σωτήρας μας, ο ελευθερωτής μας!’’ εφώναζαν γυναίκες αναμαλλιάρες, άνδρες με λαβωματιές πολέμου, ορφανά γδυτά, κατεβασμένα από τις σπηλιές. Δεν ήταν το συναπάντημά μου φωνή χαράς, αλλά θρήνος. Η γη εβρέχετο από δάκρυα. Εβρέχετο η μυρτιά και δάφνη του στολισμένου δρόμου από τον γιαλό ως την εκκλησία. Ανατρίχιαζα, μου έτρεμαν τα γόνατα, η φωνή του λαού μού έσχιζε την καρδιά μου. Μαυροφορεμένες γυναίκες, γέροντες, μου εζητούσαν ν’ αναστήσω τους πεθαμένους τους, μανάδες μου έδειχναν εις το βυζί τα παιδιά τους και μου έλεγαν να τα ζήσω και ότι δεν τους απέμειναν παρά εκείνα κι εγώ».
Το απόσπασμα συγκλονίζει, αναμφίβολα. Συγκλονίζει όμως και το γεγονός ότι αυτή η κατάθεση ψυχής του Κυβερνήτη γίνεται στον Γεώργιο Μαυρομιχάλη. Η ιστορία κρύβει παγίδες και πληγώνει.
Όλες οι προσπάθειες του Καποδίστρια αποσκοπούσαν στη συγκρότηση και θεμελίωση ενός σύγχρονου και ευνομούμενου κράτους, ενός κράτους Δικαίου, που να εμπνέει τον σεβασμό των πολιτών.
Μέσα σε 44 μήνες, διάστημα που σχεδόν αντιστοιχεί σε μια σύγχρονη κυβερνητική θητεία, το έργο που πραγματοποιήθηκε ήταν πολυσχιδές. Δεν υπήρξε τομέας στον οποίο ο Κυβερνήτης να μη δώσει σημασία. Ας αναφέρουμε μερικούς από τους τομείς εν τάχει: συμπλήρωση των κυβερνητικών υπηρεσιών και οργάνωση της επαρχιακής διοίκησης κατά τρόπο λιτό και ολιγοδάπανο, ανασύνταξη του στρατού και του στόλου, εξάλειψη της ληστείας και της πειρατείας, αποκατάσταση της ασφάλειας και της ευνομίας στις πόλεις και την ύπαιθρο, επαναλειτουργία της εθνικής οικονομίας.
Σε διάστημα μόλις είκοσι ημερών από την άφιξή του υπέγραψε το ψήφισμα για την ίδρυση της Εθνικής Χρηματιστικής Τραπέζης. Και επειδή τα κεφάλαια δεν προσελκύονται με ψηφίσματα, τρεις ημέρες αργότερα, στις 5 Φεβρουαρίου 1828, υπέγραψε και μια έκκληση προς τους ευκαταστάτους πολίτας, τους κατά το Αιγαίον Πέλαγος και τας επαρχίας της Πελοποννήσου και της Στερεάς Ελλάδος, καλώντας τους να συνεισφέρουν ιδρυτικά κεφάλαια ως δωρητές και μέτοχοι. Η έκκληση στον πατριωτισμό των εύπορων Ελλήνων αλλά και στον φιλελληνισμό των αλλοδαπών κεφαλαιούχων, απέδωσε σιγά σιγά καρπούς. Πάνω από 2εκ. γρόσια είχαν συγκεντρωθεί τον Ιούλιο του 1829 από δωρεές και καταθέσεις κεφαλαίου. Το πρώτο εθνικό νόμισμα, ο φοίνικας κυκλοφόρησε το φθινόπωρο του 1829. Συστάθηκαν τα πρώτα ασφαλιστικά καταστήματα για την ενθάρρυνση της οικονομικής δραστηριότητας, και μεγάλο υπήρξε το ενδιαφέρον του Κυβερνήτη για την κατασκευή δρόμων, την ανοικοδόμηση των ερειπωμένων πόλεων και την ανάπτυξη των συγκοινωνιών. Ο Ανδρέας Ανδρεάδης, ο πατέρας της Δημοσιονομικής Θεωρίας και της Οικονομικής Ιστορίας στη χώρα μας, χαρακτηρίζει τον Καποδίστρια μέγα στην οικονομική του πολιτική.
Η κατάσταση στον τομέα της Δικαιοσύνης ήταν εξίσου πολύ δύσκολη. Τα μόνα δικαστήρια που λειτουργούσαν ουσιαστικά ήταν το Εμπορικόν Κριτήριον στη Σύρο και το Δικαστήριο Λειών στο Ναύπλιο. Ο Κυβερνήτης ανέθεσε σε επιτροπή νομομαθών το έργο της ανασυγκρότησης της δικαιοσύνης. Έτσι, συντάχθηκε και εκδόθηκε τον Δεκέμβριο του 1828 το ψήφισμα Περί διοργανισμού των Δικαστηρίων, όπου αναγνωρίζονταν καταρχήν δύο πηγές Δικαίου, το Βυζαντινορρωμαϊκό και το Εθιμικό. Σύμφωνα με τον Διοργανισμό αυτόν, η ισχύς του επίσημου Δικαίου, οι νόμοι των αυτοκρατόρων, περιορίζονταν μόνο στους πολιτικούς νόμους και για πρώτη φορά οριζόταν η Εξάβιβλος του Αρμενόπουλου ως «πρόχειρη» πηγή για την εφαρμογή του. Παράλληλα, όμως, αναγνωριζόταν διακριτικά και η ισχύς του λαϊκού εθιμικού Δικαίου, ενώ για τα εμπορικά ζητήματα θα ίσχυε ο γαλλικός Εμπορικός Κώδικας. Με την αναγνώριση της αρχής της ισοτιμίας του εθίμου με τον νόμο, επιτρεπόταν η σταδιακή ανασύνδεση του νεοελληνικού Δικαίου με το παρελθόν και, επιπλέον, η προσαρμογή του προς τις τότε ιστορικές προϋποθέσεις.
Μια από τις σημαντικότερες προτεραιότητες του Κυβερνήτη ήταν η εκπαίδευση. Στον μετέπειτα δριμύ επικριτή του Αδαμάντιο Κοραή έγραφε ο Καποδίστριας: «Η δημοσία εκπαίδευσις δεν είναι δυνατόν να οργανωθή όσον ταχέως αι χρείαι το απαιτούσι και ημείς το επιθυμούμεν. Δια τα σχολεία χρειάζονται οικήματα . εγώ δε φθάσας ευρήκα μόνο καλύβας, όπου εσκεπάζοντο πλήθος οικογενειών πειναλέων». Ας αναλογιστούμε, ωστόσο, πόσα παιδιά πήγαιναν στο σχολείο, πριν αναλάβει ο Καποδίστριας και πόσα πήγαιναν το Σεπτέμβριο του 1831. Δημιουργήθηκαν 121 αλληλοδιδακτικά σχολεία, η μαθητιώσα νεολαία αριθμούσε περίπου 10000 αγόρια, ενώ άλλες 5000 μαθητές διδάσκονταν από ελεύθερους δασκάλους, γιατί δεν είχαν κτιστεί ακόμη τα σχολικά κτήρια. Επιπλέον, μερικές δεκάδες κοριτσιών φοιτούσαν στα πρώτα σχολεία κορασίδων. Στα Ορφανοτροφεία της Αίγινας και του Ναυπλίου τα παιδιά μάθαιναν γράμματα και τέχνες και όταν τελείωναν τις σπουδές τους το κράτος τους παρείχε ένα μικρό κεφάλαιο, για να ανοίξουν εργαστήρια και δικές τους δουλειές. Στόχος της εκπαίδευσης ήταν η διάπλαση της ηθικής υπόστασης των μαθητών αλλά και η επαγγελματική κατάρτισή τους. Στην Τίρυνθα ιδρύθηκε, μαζί με μια μικρή γεωργική σχολή, το Πρότυπον Αγροκήπιον, με την οικονομική αρωγή του Εϋνάρδου. Ας επισημανθεί εδώ πως η αγροτική επαγγελματική μόρφωση δεν απέκτησε έκτοτε θέση ανάλογη με την σημασία των κοινωνιών της υπαίθρου και της αγροτικής οικονομίας. Ο Κυβερνήτης είχε αντιληφθεί πως η ασφαλέστερη επένδυση για το μέλλον της χώρας δεν μπορούσε παρά να είναι η παιδεία των αυριανών Ελλήνων πολιτών. Κάτι που ακούγεται τόσο επιτακτικό και σήμερα.
Και όταν διακόπηκε βίαια ο βίος του, είχαν τεθεί οι βάσεις για την εθνική ανασυγκρότηση. Σύμφωνα με τις βασικές αρχές της πολιτικής του, η εθνική ανασυγκρότηση ήταν σκόπιμο να συνενώσει εξ αρχής τουλάχιστον δύο από τους τρεις ελληνικούς κόσμους, όπως είχαν διαμορφωθεί στο πέρασμα του χρόνου και ήταν διακριτοί μετά την κήρυξη της Επανάστασης: αυτόχθονες Έλληνες, ετερόχθονες που ήδη βρίσκονταν εντός της επαναστατικής επικράτειας και Έλληνες της διασποράς και των Επτανήσων. Μήπως αυτή η προσέγγιση δεν αποτέλεσε τη βάση της μετέπειτα ομογενειακής πολιτικής των ελληνικών κυβερνήσεων κατά το μεγαλύτερο μέρος του 19ου αιώνα;
Ο ρόλος του Καποδίστρια όμως είναι πολύ σημαντικός και για την Ευρώπη. Η διορατικότητα και η εμβέλεια που χαρακτηρίζουν την ευρωπαϊκή πολιτική του καθώς και οι διαστάσεις της, στα χρόνια της Παλινόρθωσης, εξακολουθούν να εκπλήσσουν τους ειδικούς, λόγω της επικαιρότητάς τους. Ας σταθούμε επιγραμματικά στην ευρωπαϊκή πολιτική του και στις επιμέρους φάσεις της: αποκατάσταση και ανασυγκρότηση της Επτανησιακής Πολιτείας, κατοχύρωση της ελβετικής ανεξαρτησίας και ουδετερότητας, καθιέρωση της Γερμανικής Συνομοσπονδίας, επανένταξη της ηττηθείσας Γαλλίας στην ευρωπαϊκή συμμαχία και προώθηση της ιδέας της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Στη σύνοδο του Άαχεν το 1818 ο Καποδίστριας, (112 ολόκληρα χρόνια πριν από τον Αριστίντ Μπριάν και 130 χρόνια πριν από τον Ρομπέρ Σουμάν και τον Ζαν Μονέ) υποστήριξε ότι ο ρόλος της τετραπλούς συμμαχίας ολοκληρώθηκε και θα πρέπει να επιτευχθεί μια σύνδεση όλων των κρατών της Ευρώπης, μέσα στο ανερχόμενο πνεύμα πολιτισμού, με αναίμακτη λύση των διαφορών με ειρηνική διαιτησία. Σε αυτήν την Ένωση θα εξασφαλίζονταν τα δίκαια των μικρών και αδυνάτων, από την κακοποίηση των ισχυρότερων σε πνεύμα ισχυρής αλληλεγγύης. Η ιδέα του και το όραμά του προσέκρουσαν στα ισχυρά συμφέροντα και τις αξιώσεις των Μεγάλων Δυνάμεων και στον φόβο των επαναστατικών κινημάτων που παρουσιάζονταν στην Ευρώπη. Ο Καποδίστριας αποδείχθηκε ευρωπαίος οραματιστής και πρόδρομος εξελίξεων. Είναι μια πτυχή της πολιτικής ζωής του Κυβερνήτη που αξίζει να διερευνηθεί ακόμα περισσότερο, ιδιαίτερα στην τρέχουσα συγκυρία, κατά την οποία η Ενωμένη Ευρώπη δείχνει πολύ συχνά αμήχανη απέναντι στις ραγδαίες εξελίξεις.
Ένα ζήτημα στο οποίο, κατά την άποψή μου, αξίζει να σταθούμε είναι κατά πόσον ο Κυβερνήτης και το έργο του αποτελούν έμπνευση για την Ελλάδα του 21ου αιώνα. Αμφιβάλλει κάποιος για το ποια είναι η απάντηση; Αποτελεί ή όχι ο Κυβερνήτης πρότυπο πολιτικού για την εποχή μας; Δεν μοιάζει ο Καποδίστριας με έναν φιλόσοφο βασιλέα της Πλατωνικής Πολιτείας, που με ισχυρό αίσθημα ευθύνης αναλαμβάνει την εξουσία; Τι μας λέει η Ιστορία; Αποδέχτηκε την εκλογή του και άφησε τη Γενεύη και μια ολιγαρκή αλλά ήρεμη ζωή για να ανταποκριθεί σε μια πρόκληση που έμοιαζε αδιανόητη, να δημιουργήσει μέσα από τα ερείπια ένα νέο κράτος. Δεν δίστασε να προσφέρει ολόκληρη την κινητή περιουσία του - ακόμη και τα διαμάντια των παρασήμων του - και να υποθηκεύσει τα κτήματά του στην Κέρκυρα, για να αγοράσει με πίστωση 25000 τάλιρων δύο φορτία σίτου και να τα διανείμει στους πεινασμένους Έλληνες. Αρνήθηκε να εισπράξει την ετήσια χορηγία των 180000 φοινίκων που είχε ψηφίσει η Δ’ Εθνοσυνέλευση για τις ανάγκες της αξιοπρεπούς διαβίωσής του., θεωρώντας πως το τελευταίο που είχε σημασία ήταν να διατίθενται γι’ αυτόν χρήματα του δημόσιου ταμείου σε τόσο οικτρές συνθήκες.
Ας δούμε μια ακόμα πτυχή της διαχρονικότητας του Καποδίστρια. Υπάρχει και ένας άλλος λόγος που η μορφή του Κυβερνήτη έχει καταστεί επίκαιρη. Μια από τις πλέον δραματικές επιπτώσεις που βιώσαμε στη διάρκεια της δεκαετίας του 2010 είναι μια νέου τύπου μετανάστευση, όχι πλέον ανειδίκευτων εργατών, αλλά προσοντούχων νέων. Πόσο δίκιο έχουν οι νέοι άνθρωποι, που νιώθουν ότι συντρίβονται μένοντας εντός των τειχών και αναζητούν στο εξωτερικό όσα δεν μπορούν να βρουν εδώ; Το μέλλον μας μεταναστεύει και οι πιθανότητες επιστροφής μοιάζουν μικρές. Οι νέοι επιστήμονες σε αναπτυγμένες χώρες του εξωτερικού, αποκτούν τεχνογνωσία, επαγγελματική εμπειρία και γνωριμίες. Είναι προφανές πως το δυναμικό υψηλού επιπέδου ελκύεται από την οικονομική ανάπτυξη και το αντίστροφο. Επίσης, οι μισθοί που απολαμβάνουν είναι κατά πολύ μεγαλύτεροι από την Ελλάδα.
Με ποιες προϋποθέσεις να επιστρέψουν πίσω; Με ποιες προϋποθέσεις επέστρεψε στην ημιθανή και ημιανεξάρτητη Ελλάδα του 1828 ο Καποδίστριας; Ας θυμηθούμε το απόσπασμα του Τερτσέτη. Δεν έφερε μαζί του παρά μόνο την πειθώ, το φίλεργο και τη λευκή κεφαλή του. Ας ακολουθήσουν οι νέοι μας το παράδειγμα του Καποδίστρια. Ας φύγουν από την Ελλάδα, ας γίνουν πρωταγωνιστές στον τομέα τους αλλά ας επιστρέψουν στην πατρίδα τους, για να προσφέρουν τις πολύτιμες υπηρεσίες τους. Θα αποτελέσουν το ανθρώπινο κεφάλαιο που θα δώσει ώθηση στην ανάπτυξη, αφού θα φέρουν στην εγχώρια οικονομία την τεχνογνωσία, την κουλτούρα, τις εξειδικευμένες γνώσεις τους και ακόμα, τις διασυνδέσεις τους.
Ας κρατήσουν, όμως, στο μυαλό τους πως ο Ιωάννης Καποδίστριας επέστρεψε χωρίς προϋποθέσεις. Ίσως έτσι «έλθει κάποτε η ημέρα κατά την οποίαν οι Έλληνες θα εννοήσουν την σημασίαν της θυσίας» του Κυβερνήτη την αποφράδα ημέρα της 27ης Σεπτεμβρίου 1831.
